Halfnegen ‘s-morgens. Met koffie in de hand komen de mensen van het wijkteam geestelijke gezondheidszorg (GGz) een voor een binnenlopen. Iedereen begroet me enthousiast, ‘leuk je weer te zien!’. Vijftien dagen lang, over een periode van twee maanden, was ik in de gelegenheid met dit team van een grote GGz-instelling mee te lopen. Vandaag kom ik terug bij het team om mijn waarnemingen en indrukken aan ze te presenteren en erover in gesprek te gaan.

Dit is het eerste team dat ik observeerde voor mijn promotie-onderzoek. Ik was aanwezig bij hun overleggen, ging met ze in gesprek, en ging mee op huisbezoeken bij cliënten. Ik onderzoek hoe professionals in de GGz omgaan met de groeiende aandacht voor het cliëntperspectief in de zorg, omdat in deze ontwikkeling het perspectief van professionals naar mijn overtuiging onderbelicht is.

Als onderdeel van mijn onderzoek observeer en interview ik multidisciplinaire teams (met daarin verpleegkundigen, sociaal werkers, psychologen en psychiaters) waarin een ervaringsdeskundige meewerkt. Ervaringsdeskundigen zijn mensen die zelf te maken hebben gehad met ernstige psychische problemen, ervaring hebben als cliënt in de GGz, en een speciale opleiding hebben gevolgd om deze cliëntervaring in te kunnen zetten in de hulpverlening. Je zou kunnen zeggen dat zij een nieuw type professional zijn: de professional die het perspectief van de cliënt inbrengt.

Ik kijk in mijn onderzoek naar de interactie tussen deze ervaringsdeskundigen en de andere professionals en probeer een beeld te krijgen van de impact van de ervaringsdeskundige op het team. Hoe weegt hun ervaringskennis mee in het handelen en de besluitvorming in het team? Heeft de aanwezigheid van een ervaringsdeskundige collega invloed op de manier waarop professionals cliënten tegemoet treden?

Het beeld dat ik van dit team heb, is dat de ervaringsdeskundige een volwaardig teamlid is. De andere professionals nemen hem serieus en staan open voor zijn inbreng. De ervaringsdeskundige en de rest van het team lijken vanuit een gedeelde visie en uitgangspunten te werken, en maken gebruik van ieders kennis en perspectief. Kortom, ik zie een gelijkwaardige en inhoudelijke samenwerking tussen alle disciplines, inclusief de ervaringsdeskundige. Het team hoort het met gepaste trots aan.

Toch zijn er zeker verschillen zichtbaar tussen de ervaringsdeskundige en de andere professionals. De interactie van de ervaringsdeskundige met cliënten heeft echt een ander karakter. Natuurlijk vertelt hij in gesprekken met cliënten over zijn eigen cliëntervaringen. Maar hij deelt ook persoonlijke belevenissen die niet met het cliënt-zijn te maken hebben, zoals situaties met zijn gezin, of in zijn vakantie. In tegenstelling tot de anderen stelt hij zich heel informeel op in gesprek met cliënten. Gaat bij een huisbezoek op de rand van het bed zitten, pakt een cliënt bij de handen vast, of loopt rond in de huiskamer om foto’s te bekijken. Zijn taalgebruik is veel informeler dan dat van de andere professionals. Ik had tijdens mijn observaties soms bijna de indruk bij een gesprek tussen twee vrienden te zitten, in plaats van tussen een ervaringsdeskundige hulpverlener en een cliënt.

Het team herkent het beeld. De ervaringsdeskundige is in hun ogen degene die de cliënten het meest nabij is. In mijn interviews met de verschillende professionals viel me dit al op, door uitspraken als ‘zo direct als de ervaringsdeskundige iets tegen een cliënt kan zeggen, dat zou ik nooit zo kunnen doen!’ Of: ‘ik probeer ook naast een cliënt te gaan staan, maar de ervaringsdeskundige kan dat natuurlijk altijd beter’.

De discussie komt daarmee op de vraag of ‘nabijheid’ het exclusieve domein van de ervaringsdeskundige is? Zien de andere hulpverleners die nabijheid minder als een aspect van hun eigen professionaliteit, omdat de ervaringsdeskundige degene is die dit bij uitstek vorm kan geven? Blijft ‘professionele afstand’ dan meer kenmerkend voor de andere professionals?

In mijn optiek zou dat een ongewenst effect zijn van het inzetten van ervaringsdeskundigen. Het zou de tegenstelling tussen ‘cliënt zijn’ (of zijn geweest) en ‘geen cliënt zijn’ benadrukken en versterken. Terwijl het overbruggen van die tegenstelling juist een belangrijk argument is voor ervaringsdeskundige inbreng in teams: het zou professionals moeten prikkelen tot het dichten van de kloof. De ervaringsdeskundige mag geen ‘excuus-truus’ worden!

Er ontstaat een geanimeerde discussie met het team over dit vraagstuk. Gelukkig blijkt het voor hen genuanceerder te liggen, al wordt de valkuil wel gezien. ‘De ervaringsdeskundige houdt ons scherp’, zegt een teamlid, daarmee impliciet aangevend dat de professionals die prikkelende rol van de ervaringsdeskundige wel nodig hebben om het perspectief van de cliënt te blijven zien. Tegelijkertijd zoekt ieder op zijn eigen manier altijd naar nabijheid en contact met cliënten. Verder leidt de discussie tot nadere reflectie: wat verstaan wij dan precies onder ‘nabij zijn bij de cliënt’? Hoe doen we dat in de praktijk? Het team besluit hier op een later moment nog eens over door te praten met elkaar. Hoe klein dat ook mag lijken, voor mij is het al een mooie opbrengst van mijn onderzoek, en het volgende team zal ik met nieuwe vragen en versterkt enthousiasme observeren.