Tijdens de huidige corona crisis worden veel lessen online op afstand gegeven. Een risico van het geven van online onderwijs is dat niet alle studenten op eenzelfde manier toegang hebben tot het onderwijs en/of op eenzelfde wijze kunnen participeren aan de les waardoor er ongelijkheid kan ontstaan tussen studenten (minder inclusief[1]). Sommige studenten ervaren het online onderwijs als toegankelijker en gemakkelijker participeerbaar omdat ze bijv. maar beperkt belastbaar zijn of thuis werken als rustiger ervaren (zie bijv. Trouw, 2020) anderen ervaren het online onderwijs juist als ontoegankelijker en vinden het lastiger goed te kunnen deelnemen (Zie ook Scienceguide). Deze laatste groep kan het lastig krijgen omdat gebrek aan toegang tot het onderwijs en verminderde participatie invloed kan hebben op de geestelijke gezondheid en/of welzijn van de student (bijv. Soutter, 2013) wat weer invloed heeft op het studiesucces (Kappe, 2020). Zaken die een rol kunnen spelen bij verminderde toegang en participatie bij online onderwijs zijn bijvoorbeeld (Gonzales & O’Neill, 2019 + Perryman, 2019):

• Problemen met “sense of belonging” of sociale connectiviteit:
  • Aanwezigheid van onveilige sociale situaties en/of ongelijke relaties tijdens het online leren
  • Aanwezigheid van sociale angst(stoornis) of andere problemen met de geestelijke gezondheid
  • Gebrek aan gevoel van autonomie en zelfregulatie tijdens het online leren
• Problemen met toegankelijkheid:
  • Gebrek aan toegang tot goede WIFI aansluiting of ander materiaal/digitale tools
  • Gebrek aan de juiste (digitale) skills om goed online te kunnen werken
  • Aanwezigheid van lichamelijke beperkingen in bijv. visus of gehoor bij de student
  • Aanwezigheid van een stoornis zoals AD(H)D, dyscalculie of dylexie[2]
  • Aanwezigheid van externe factoren zoals bijv. bijzondere familieomstandigheden (mantelzorg), zwangerschap of gendertransititie [2]

Verdragen met de UN (United Nations, 2006), de Nederlandse wet (Ministerie OCW, 1992) en visie/beleid vanuit de VH en VSNU (ISO et al., 2018; Vereniging Hogescholen, 2019) stellen allemaal dat het hoger onderwijs zo inclusief en toegankelijk mogelijk moeten zijn, maar hoe krijgen we dat bij het geven van online onderwijs goed voor elkaar? Hieronder heb ik geprobeerd om vanuit de literatuur een overzicht te maken van tips die je kan inzetten om je (online) onderwijs meer toegankelijk en inclusief te maken (uit oa: Scienceguide, 2020, Rice University, 2019,  Universiteit Leiden, 2020, Educause, 2020, Columbia University, z.d. , Darby, 2020, Maes & Post, 2020, Landelijke Werkgroep Studentenwelzijn, 2020). NB: een aantal van deze tips komt vanuit het Universal Design of Learning (ECIO, n.d., KULeuven, 2016), een raamwerk voor het ontwikkelen van onderwijs dat drempels voor studenten minimaliseert en rekening houdt met diversiteit waardoor het leren van alle studenten wordt geoptimaliseerd.

Tips verbeteren “sense of belonging”

• Investeer in het creëren van een positief, open en veilig leerklimaat en een cultuur van samen leren (zie voor een uitgebreide beschrijving Maes & Post, 2020).
• Werk tijdens je online les aan groepsbinding om een open en veilig groepsgevoel te creëren (zie voor een uitgebreide beschrijving deze Maes & Post, 2020)
• Maak in de (online) les ruimte voor het gesprek over het welbevinden van studenten. Online Onderwijs verleidt tot heel taakgericht bezig zijn, maar studenten hebben het juist nu nodig om te praten over hoe het met ze gaat.
• Wissel synchroon en asynchroon online onderwijs af zodat er ruimte is voor zowel samenkomst als ruimte voor de student om te studeren in eigen tijd, tempo en manier (en het is ook goed voor de toegankelijkheid van het onderwijs).
• Speel in je (online) onderwijs in op de belevingswereld van de studenten en voorzie in mogelijkheden die individuele keuzes en autonomie verhogen:
  • Gebruik voorbeelden en rolmodellen die passen bij de (lokale) belevingswereld van de studenten
  • Geef keuzemogelijkheden in voorbeelden (bijv. ter verdieping) en onderwerpen van opdrachten
  • Stel een set van (open) leermaterialen samen (evt. samen met de studenten) waarin studenten zelf de keuze kunnen maken welk materiaal ze gaan gebruiken (zie ook HAN Libguide, 2020)
• Organiseer het formeren van groepen door bijvoorbeeld random groepen in te delen in plaats van dat studenten zelf groepjes gaan maken.
• Houd bij het ontwikkelen en ontwerpen van je onderwijs rekening met culturele verschillen, bijvoorbeeld door er rekening mee te houden dat verschillende groepen met andere achtergronden ook op een verschillende manier kunnen reageren op situaties of voorbeelden.

 Tips toegankelijkheid onderwijs:

• Vraag actief (door bijv. een poll in te zetten) wat studenten nodig hebben om goed te kunnen studeren (bijv. hulpmiddelen) en of ze toegang hebben tot de juiste digitale tools (WIFI, Laptop e.d.) om online onderwijs te kunnen volgen.
• Denk na of het nodig is altijd synchroon via een video verbinding les te geven, streamen van video lukt alleen bij een goede internet connectie. Je kan ook je college of een virtuele meeting vantevoren opnemen, zodat mensen het later kunnen terugkijken of evt. kunnen downloaden (asynchroon).
• Bied een duidelijke structuur aan in zowel je online lessenreeks als je digitaal (leer)materiaal:
  • Help studenten in hun zelfregulerend vermogen door duidelijke doelen te stellen, een heldere planning te bieden en reflectie/monitor momenten in te bouwen (zie ook Maes & Post, 2020).
  • Bouw een vast dagritme in, door elke dag op een vast moment gezamenlijk te starten met een digitaal ochtendritueel.
  • Gebruik in tekst documenten (Word/PDF etc.) beschrijvende koppen en tussenkoppen en begin elke alinea met een nieuw onderwerp. Dit geeft structuur aan de tekst, en geleid studenten bij het lezen, maar ook het terugvinden van de inhoud.
• Geef studenten tijdens je onderwijs keuzes in het type onderwijs materiaal dat ze kunnen gebruiken, hoe ze leerstof tot zich willen nemen, hoe ze kunnen aantonen dat ze het leerdoel behaald hebben en/of de manier waarop ze een toets of opdracht kunnen inleveren:
  • Bied dezelfde onderwijs inhoud aan op verschillende manieren, bijv. geef studenten een tekst maar bied dezelfde inhoud ook aan via een infographic of korte kennisclip. Kijk daarbij ook eens naar wat anderen docenten al gemaakt hebben als bijv. open leermateriaal, andere docenten kunnen net een andere manier van uitleg bieden.
  • Geef een goede beschrijving mee van figuren, plaatjes en/of tabellen die worden gepresenteerd tijdens een video of in een infographic. Dit kan studenten die slechtziend zijn of die niet in staat zijn om de presentatie te bekijken helpen.
  • Bied papieren teksten ook gesproken aan of laat het voorlezen (bijv. via een voorleestool, zoals bijv. aanwezig is in MS Teams), dit kan slechtzienden en mensen met dyslexie helpen.
  • Zorg voor transcripties en/of ondertiteling bij video en audio (zowel voor mensen met een gehoorbeperking als mensen die bijv. in een drukke ruimte moeten werken en geen koptelefoon hebben):
    • Laat de groep gezamenlijk notities te maken (bijv. via MS Teams), die later weer gedeeld kunnen worden met de rest van de groep.
    • Via MS Stream en Powerpoint kunnen transcripties toegevoegd worden aan video’s. Real time ondertitelen van de Engelse taal is al mogelijk in MS Teams. Via gratis apps als AVA of Earfy kunnen studenten via hun telefoon gesproken tekst laten ondertitelen.
  • Bij gebruik van digitale tools is het goed te kijken of er ook mogelijkheden zijn modaliteiten te vergroten/verkleinen, kleur aan te passen of te versterken of juist te dempen.
  • Bied studenten twee manieren aan om hun opdracht in te leveren. Bijv. een reflectieverslag als geschreven document of ingesproken audio verslag/filmpje.
  • Laat studenten zelf beslissen op welke manier ze willen aantonen dat ze een leerdoel gehaald hebben: ze kunnen een filmpje maken waarin ze laten zien dat ze het kunnen of ze kunnen bijv. een folder maken waarin ze uitleggen hoe je het moet doen.
  • Gebruik verschillende vraagtypes en soorten vragen in je opdrachten en toetsen.
• Zorg ervoor dat de (leer)materialen die je verspreidt goed toegankelijk zijn en te gebruiken op elk device.
  • Gebruik open (leer)materialen (zie ook HAN Libguide, 2020) zodat studenten niet hoeven te betalen of in te loggen.
  • PDFs zijn makkelijker te openen op een mobiel en speciale screen readers (voor studenten die slechtziend zijn of dyslexie hebben) dan andere type documenten.
  • Kijk bij het gebruik van digitale materialen, tools of bijv. e-modules of ze ook goed te zien en gebruiken zijn op een tablet of mobiel (responsive design).
  • Geef ook een alternatief waarbij geen digitaal device nodig is (bijv. een boek die verkrijgbaar is bij de studiecentra of bibliotheek).

[1] Met inclusief bedoelen we dat het onderwijs breed toegankelijk is, dat er ruimte is voor leerwijze en behoefte van alle studenten en dat iedereen zich welkom voelt (ongeacht gedragskenmerken, achtergrond of uiterlijke kenmerken) (Leren voor Morgen, 2021).

[2] NB: Bij deze groep kan online onderwijs ook juist als toegankelijker worden ervaren afhankelijk van de student en hoe de lessenreeks is opgebouwd…

Met dank aan Astrid Sluis voor input op de inhoud van deze blog!