Op vrijdag 11 november verlieten Janna van Lamoen en ik het carnavalsvierende Brabant om in Utrecht deel te nemen aan een bijeenkomst van het netwerk Onderwijs en Ontwikkeling. Jo-An Kamp, werkzaam bij Fontys ICT, nam ons op een prettige manier mee in hun verhaal over de impact van technologie en over ethiek.

Wat is de impact van wat je maakt?

Samen met haar collega’s heeft Jo-An nagedacht over de impact die technologie heeft op de maatschappij. Kun je studenten alles maar laten maken? Hoe kun je studenten laten nadenken over de impact van datgene wat ze ontwerpen en maken? Hoe kun je ze laten nadenken over ethiek? En hoe krijg je dat geïmplementeerd in het curriculum?

Jo-An liet de leden van het netwerk een filmpje zien over een product wat studenten hebben gemaakt en vroeg ons wat we ervan zouden vinden als dit product daadwerkelijk op de markt zou komen. Vanuit de deelnemers kwamen zowel positieve als negatieve reacties over zaken als bruikbaarheid, privacy, data en eigenaarschap. ‘Hoe meer artificiële intelligentie (AI) er in ons leven komt, hoe belangrijker ethiek en filosofie wordt’, aldus Jo-an.

Hoe kan het opleidingsteam ervoor zorgen dat de studenten geen ‘tech regrets’ worden? Je hebt iets gemaakt, maar hebt nu spijt omdat het niet zo gebruikt wordt zoals jij het bedoeld had. Denk bijvoorbeeld aan het world wide web, dat was oorspronkelijk niet bedoeld als een ‘vergaarbak van trollen, nepnieuws en advertenties’. Of het feit dat de data die jij prijsgeeft op social media niet meer van jou is. Was dat de oorspronkelijke bedoeling van Facebook?

Verzamelen van theorieën

Jo-An heeft samen met haar collega’s alle theorie die ze gevonden hebben over ethiek, technologie en engineering samengevat in ‘Technofilosofie in de praktijk’: ebook-technofilosofie-nl.pdf (fontys.nl).

Hierin staan alle standpunten uiteengezet: van ‘technologie gaat alles oplossen’ tot ‘technologie gaat alles kapot maken’. Uitgangspunt is dat technologie niet meer los kan worden gezien van de mens (‘de technologische mens’), innovatie moet echter goed worden begeleid. Engineers neigen vaak naar de interne waarden (werkt het?) van een product en minder naar de externe waarden (wat vindt men van dit product? wat zijn de consequenties van dit product?).

Totstandkoming tool

Het team van Jo-An heeft gezocht naar toolkits om studenten meer bewust te maken van die externe waarden. Ze vonden echter niet iets wat geschikt was voor hun studenten en deze tool zelf gaan ontwerpen op basis van de theorieën uit hun e-book. Het resultaat is de Technology Impact Cycle Tool (TICT). Zie www.tict.io. Deze tool bevat vragen en helpt studenten om betere keuzes te maken. Startpunten bij het ontwikkelen van de tool waren:

1. Technologie niet alleen door techneuten, maar door multidisciplinaire teams.
2. Ethiek meteen doen als je bezig bent.
3. De vragen in de tool moeten niet-beoordelend zijn, dus een discussietool zonder uitkomst.
4. Het is een proces / cyclus.
5. De context is van groot belang.

De tool is multidisciplinair ontwikkeld. De vragen zijn wel technisch ingestoken en hebben daardoor soms nog vertaling nodig.

Hoe ziet de tool er dan uit?

De tool bevat dus heel veel vragen, verdeeld over categorieën. Denk aan vragen als: is dit de oplossing voor het probleem, wat als er hackers het op je product voorzien hebben, wie zijn de stakeholders, hoe zit het met de privacy en met data, wat als iemand 1 miljoen euro biedt voor je product en hoe zit het met de inclusiviteit? Het eindigt met de vraag of je het product / idee / ontwerp hebt gewijzigd op basis van de antwoorden op een van deze vragen. Met dit antwoord kun je eventuele veranderingen onderbouwen, ook richting stakeholders en opdrachtgevers.

Je hebt drie varianten van de scan: de snelle scan, de volledige scan of de verbeterscan die leidt tot een rapport over de verbeteringen aan het product. De tool kan gebruikt worden in elke fase van het ontwerpproces. Als de tool direct vanaf de onderzoeksvraag meegenomen wordt, dan is er ook steeds tijd om naar aanleiding van de tool het product verder te verbeteren.

Naast vragen zitten er ook mogelijkheden in de tool om je in bepaalde onderwerpen of categorieën te verdiepen: bijvoorbeeld meer informatie, titels van boeken en masterclasses.

TICT in het curriculum

Studenten gaan in groepen met deze tool aan de slag. De begeleiders lopen rond en zorgen voor respectvolle discussies. Studenten hebben de ruimte om een eigen mening te vormen, maar moeten ook leren dit goed te onderbouwen. Door het gebruik van deze tool leren studenten om betere vragen te stellen en daardoor (betere) antwoorden te krijgen.

Jo-An vroeg ons na te denken over de vraag hoe dit nog meer een plek zou kunnen krijgen in het curriculum. Er werden verschillende zaken geopperd. Zo zou je de tool op kunnen delen en studenten eerst laten starten met één categorie. De docent kan fungeren als voorbeeldfiguur en kan de tool zelf ook inzetten. De tool kan opgenomen worden in een al bestaande leerlijn, zodat het geen apart vak wordt. Janna en ik kwamen tot de conclusie dat het wellicht ook een mooie tool is in het kader van het koersbeeld over wereldburgerschap en digi- en datavaardige professionals. Het zou ook heel zinvol kunnen zijn TICT in te zetten als we als HAN nieuwe tools willen ontwerpen of aanschaffen.

Aan de slag met TICT

Na een korte pauze gingen we in gemengde groepen zelf aan de slag met de TICT. We namen een casus van een van de groepsleden bij de kop, openden de tool, kozen een categorie en probeerden de vragen uit de tool te beantwoorden. In mijn groep kozen we als casus het ontwerp van een tool waarmee studenten zelf modules kunnen kiezen en we kozen voor de categorie inclusiviteit. Naar aanleiding van de vragen in deze categorie kwamen we tot een goed gesprek over die keuzetool. In dit gesprek kwamen niet alleen de onderwerpen uit deze vragen aan bod, maar bespraken we meteen ook andere aspecten. Daarmee is TICT een mooie tool om het goede gesprek te voeren over ideeën, plannen, ontwerpen of producten.

Tot slot

Jo-An gaf ons tenslotte nog mee om het concreet te houden: ga met de tool aan de slag op een manier die bij jou past. Hierna sloten we de bijeenkomst af en vertrokken Janna en ik weer naar het zuiden, om in de trein en op het station in Den Bosch even te genieten van het carnavalsgedruis.

Nieuwsgierig? Meer weten? Een vraag? Neem gerust contact op met Janna of met mij.