Inleiding project

Het project Vrijheid bestaat uit een tweetal deelprojecten: ‘Vrijheid beleef je samen in de Gelderse bibliotheken’ (Rijnbrink) en ‘Burgerschap & Vrijheid in het MBO’ (Erfgoed Gelderland). Onder het mom: ‘Vrijheid is niet vanzelfsprekend’ zal het doorgeven van persoonlijke verhalen en levende herinneringen hierbij een terugkerend thema zijn. Het project is gesubsidieerd door de provincie Gelderland, en behelst een samenwerkingsverband tussen Erfgoed Gelderland, de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN), vier Gelderse oorlogsmusea en – herinneringscentra en vier ROC’s. Concreet gaat het om het Vrijheidsmuseum in Groesbeek, het Airborne Museum in Oosterbeek, het Nationaal Onderduikmuseum in Aalten en het Herinneringscentrum Apeldoornsche Bosch/CODA. De participerende ROC’s zijn ROC Nijmegen, RijnIJssel, het Graafschapcollege en Aventus. Het doel is om het duurzame netwerk gestaag uit te breiden met meer partners, zoals andere ROC’s, musea en overige relevante instellingen.

Invulling van Burgerschap

Het vak Burgerschap is een verplicht onderdeel van het curriculum van alle opleidingen binnen het middelbaar beroepsonderwijs (MBO). Het project Vrijheid tracht – in het kader van burgerschapsonderwijs – bewustwording te stimuleren bij MBO-studenten over de waarde van het brede begrip ‘vrijheid’. De doelstelling is het ontwikkelen van een duurzaam inhoudelijke invulling van het vak Burgerschap voor het MBO door middel van het thema Vrijheid. Leidend hierin is de verbinding van de historische context van de Tweede Wereldoorlog met actuele vraagstukken t.a.v. polarisatie, meningsvorming, diversiteit en inclusiviteit. De HAN heeft daartoe acht modules ontwikkeld, die elk één thema behandelen: vrijheid, grondrechten, racisme, migratie, gender, geaardheid, overheid
en beperkingen. Daarbij worden kritische denkvaardigheden van MBO-studenten gestimuleerd zodat ze geconfronteerd worden met het gegeven dat vrijheid geen vanzelfsprekendheid is. Aandacht voor het (overkoepelende) thema ‘vrijheid’ is misschien wel noodzakelijker dan ooit, gezien de toenemende diversiteit in leerlingen- en studentenpopulatie en met het oog op de huidige ontwikkelingen op gebied van migratie, racisme, antisemitisme en polarisatie, fakenews, cyberpesten, complotdenken, et cetera. Al deze ontwikkelingen hebben een verbinding met (on)vrijheid, waarbij belangrijk is om het verleden en heden met elkaar te koppelen zodat e.e.a. beter gecontextualiseerd kan worden. Dit zijn ontwikkelingen die duurzame aandacht verdienen in het MBO-onderwijs en in het bijzonder bij het vak Burgerschap.

Betekenis geven aan vrijheid

Studenten geven door middel van dit project betekenis aan het woord ‘vrijheid; ze worden zich daardoor meer bewust van de relatie tussen vrijheid en met elkaar samenleven. Door de vergelijking te maken met vrijheidsbeperkende maatregelen tijdens de Tweede Wereldoorlog of tijdens de Coronacrisis in onze tijd, beseffen studenten wat (on)vrijheid kan betekenen. Daarnaast ervaren studenten individuele (on)vrijheden door middel van interviews met tijdgenoten die op een of andere manier te maken hebben (gehad) met vrijheidsbeperkende ervaringen en/of maatregelen. Onderdeel van de activiteiten is het benadrukken van de relevantie van verhalen over onvrijheid, zoals we die kennen uit de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, voor het heden. Het is nadrukkelijk de bedoeling om verbinding te maken tussen het verleden en het heden; voor veel jongeren wordt het verleden echt betekenisvol wanneer het gekoppeld kan worden aan eigen ervaringen. Zie als voorbeeld https://projectongehoord.nl/. Vaak wordt verondersteld dat er lessen uit de ervaringen m.b.t. de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust kunnen worden geleerd. Dit veronderstelt dat concepten als ‘vrijheid’, ‘democratie’, ‘identiteit’ of ‘gelijkheid’ universeel en onomstreden zouden zijn. Maar leraren weten wel beter: veel jongeren (met en zonder migratieachtergrond) hebben vaak andere ideeën over dergelijke metaconcepten.

Het individu

Een methode die in de VS is ontwikkeld is ‘Facing History and Ourselves’, die nu ook in Duitsland veel wordt gebruikt onder de naam ‘Konfrontationen’. De methode richt zich eerst op het individu en vervolgens op de bredere context. Deze onderwijsvorm benadrukt het idee van individuele keuzes en is een belangrijke vorm van empowerment. Jongeren nemen deel aan groepsdiscussies en gebruiken primaire bronnen om meer te weten te komen over verschillende historische gebeurtenissen. De methode heeft als doel om zelfreflectie te integreren in het onderwijs, waardoor leerlingen kunnen nadenken over actuele vooroordelen. De vraag: ‘wie is verantwoordelijk voor uitsluiting en geweld?’ stelt jongeren in staat om vervolgens de keuzes die individuen maken te evalueren (https://www.facinghistory.org/). Het project behelst een koppeling tot stand te brengen tussen diversiteit en inclusiviteit als bestanddeel van burgerschapsvorming in een democratische pluriforme samenleving. Bij burgerschap in het MBO gaat het minder om een kennisgericht proces dan om een waardengericht proces. Het curriculum moet ook intrinsiek aangepast worden; leren wordt zo nadrukkelijk verbonden aan morele opvoeding. Het gaat in dit verband dan om ‘vrijheid’ als cultureel-pluralistisch model voor de huidige samenleving, met inbegrip van waarden als wederzijds respect, verdraagzaamheid, openheid, menselijkheid, rechtvaardigheid etc.. Daarnaast is morele vorming belangrijk als onderdeel van persoonsvorming (aandacht voor het verborgen curriculum van scholen). MBO-studenten leren hoe ze kunnen omgaan met diversiteit en conflicten, ook binnen hun professionele ontwikkeling. Dat vereist actieve en kritische deelname aan een pluriforme samenleving. Daarmee richten we ons op ontwikkeling van identiteit en op ontwikkeling van competenties, zoals empathie en zelfreflectie.

Stilstaan bij vrijheid

Ieder jaar in mei staan we stil bij de vrijheid die is bevochten tijdens de Tweede Wereldoorlog door mensen die daarvoor grote offers hebben gebracht. We herdenken militaire en burgerslachtoffers, en herinneren ons de Jodenvervolging en het achterliggende antisemitisme. De gevolgen van die vreselijke gebeurtenissen zijn vandaag nog zichtbaar: er leven nog steeds ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog, en daarnaast kennen we de verhalen uit musea, het onderwijs, boeken of films. De Tweede Wereldoorlog is onderdeel van onze collectieve herinnering en kan onze gezamenlijke identiteit en onderlinge verbondenheid versterken. Daarnaast zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog belangrijke waarden met voeten getreden. Waarden zoals vrijheid, gelijkheid, medemenselijkheid en rechtvaardigheid. De huidige rechtstaat garandeert deze rechten voor alle burgers.