Hieronder lees je een prachtig voorbeeld van Kyra, student van de minor Zingevingsgericht werken. Tijdens deze minor krijgen de studenten de opdracht om een ritueel rond een betekenisvolle levensgebeurtenis in de praktijk te begeleiden. Veel leesplezier! –  Dries de Moor (docent/coördinator minor)

Een ritueel, maar dan in eigen taal

Nota bene: Marcel is een fictieve naam en de naam van de instelling wordt niet genoemd, zodat de privacy geborgd is.

Ouder wordende cliënten met een verstandelijke beperking, moeilijk verstaanbaar gedrag én dementie, dat is de doelgroep waar ik mee werk. Vijf cliënten op een woongroep, met allen een ander verstandelijk niveau en allen in een andere fase van het dementieel proces. Deze cliënten zijn kwetsbaar, maar worden door goede gezondheidszorg steeds ouder en hierdoor speelt ook dementie vaker een rol onder verstandelijk beperkten (VGN, 2017). De woongroep biedt deze cliënten een thuis voor de laatste maanden of jaren die zij nog hebben. En zo was daar tijdens mijn minor de situatie van het overlijden van een van mijn cliënten. Marcel zou op korte termijn komen te overlijden, en ondersteuning in het verwerkingsproces van de andere bewoners was er niet of nauwelijks. Vanuit de minor ‘Zingevingsgericht werken in Social Work en Zorg & Welzijn’ zou ik een ritueel uit gaan voeren met een of meerdere cliënten en mijn uitgangspunt werd omgaan met het overlijden van Marcel.

Afscheid nemen van een medebewoner, terwijl je dementerend bent en je de wereld om je heen niet meer altijd goed kunt bevatten en het begrip ‘overlijden’ eigenlijk niet begrijpelijk voor je is. Dat is de situatie waarin ik mijn cliënten zag, worstelend met hun eigen herinneringen, getriggerd door de aanwezigheid van ambulances en artsen tijdens het stervensproces van Marcel. Deze niet alledaagse situatie maakte dat ik de urgentie zag om cliënten te ondersteunen in de afsluiting van deze onrustige en verwarrende periode. Dit door afscheid te nemen van Marcel op een manier die mijn cliënten kunnen begrijpen, in de hoop dat zij dit hen zou helpen om weer een rustige periode tegemoet te gaan.

De urgentie die ik voelde om met mijn cliënten een ritueel vorm te geven om hen afscheid te laten nemen van Marcel, werd aangewakkerd door alles wat ik in de minor geleerd en ervaren heb over o.a. rituelen. Een treffende betekenis van rituelen vind ik beschreven door Vosselman & Van Hout (2013), namelijk dat rituelen verwijzen naar een diepere betekenislaag, die zelden in woorden gevangen kan worden. Deze symboolwaarde van rituelen bieden een alternatieve taal je met rituelen belangrijke gebeurtenissen in het leven recht kunt doen, en dat rituelen helpen om bepaalde overgangen te kunnen maken in het leven.

Mijn doelgroep maakt vanwege hun verstandelijke beperking ook gebruik van ‘alternatieve taal’ om zich uit te drukken. Om een ritueel vorm te geven voor deze cliënten heb ik voornamelijk veel moeten observeren, want in verbale dialoog gaan met deze cliënten is nauwelijks haalbaar. Een verhaal in kindertaal, over de dood en over rouw, dat was mijn eerste idee. Het verhaal over Kikker en het vogeltje is een toegankelijk kinderboek over dood en rouw, ondersteund door prenten (Velthuijs, 2013). Op deze manier heb ik de taal van het ritueel aangepast aan het niveau van de deelnemers. Daarnaast heb ik de plaats van het ritueel ingericht met typerende objecten, zoals een favoriet knuffelbeest waar Marcel vaak mee rondliep, een foto van Marcel en een kaars. Tot slot was er het afscheidsboek, waarmee ik de cliënten de mogelijkheid gaf om een tekening maken of een krabbeltje te zetten. Het verloop van het ritueel heb ik vooraf volledig los moeten laten, omdat niet te voorspellen was wat de deelnemende cliënten wel en niet zouden willen en kunnen.  Het verloop bleek verrassend, ontroerend en erg open te zijn, ik verbaasde me over de wijze waarop mijn cliënten op hun eigen manier zoveel liefde toonden tijdens het ritueel. Sommigen vooral tijdens het verhaaltje en anderen juist tijdens het maken van een tekening in het afscheidsboek.

Wat ik heb beleefd, gezien en gevoeld is dat we de behoefte aan rituelen om afscheid te nemen, overgangen te kunnen maken of om simpelweg houvast te geven niet moeten onderschatten. Door te observeren, je aan te passen aan de ‘alternatieve’ taal van de cliënt en door creatief te zijn en klein te denken kun je als begeleider een prachtig en simpel ritueel vormgeven voor deze doelgroep.

Door Kyra van der Gang, student Social Work (deeltijd) en begeleider

Bronnen:

• (2017). Feiten en cijfers. Geraadpleegd op 24 mei 2018, van https://www.vgn.nl/feitenencijfers
• Velthuijs, M. (2013). Kikker en het vogeltje (14^de druk). Geraadpleegd op 10 mei 2019 van https://www.dbnl.org/tekst/velt008kikk01_01/colofon.php
• Vosselman, M. & Van Hout, K. (2013). Zingevende gespreksvoering. Helpen als er geen oplossingen zijn. Amsterdam: Boom Nelissen.