Gastbijdrage van Jan Pouwels.

Bijna 45 jaar geleden kreeg ik les van een enthousiaste leraar Filosofie, die min of meer dramatisch en expressief, lesgaf over de zogenaamde ‘knoppencultuur’.

Hij vertelde ons, zeer jonge twintigers, dat we in een knoppencultuur terechtkwamen, waarin we de hele dag allerlei knopjes aan (moeten) raken om in de werkelijkheid te leven en overleven. Hij noemde onder andere de knoppen van de verlichting, radio, TV, mixer,  broodrooster, videorecorder en meer. Hij vermoede dat die knoppencultuur zich in de komende decennia nog verder zou uitbreiden. Mijn schoonmoeder was een echte verzamelaar van huishoudelijke apparaten. “Als er maar een stekker aan zit”, zeiden wij gekscherend, “dan vindt ze het fantastisch.” Zelf verdiepten wij ons meer in geluidsinstallaties en filmcamera’s. Ook daar zaten altijd knoppen aan: veel knoppen.

De reden voor de aandacht van de docent voor de nieuwe knoppencultuur, was de vraag wat dat met ons mensen zou doen en hoe we onze verhouding tot de wereld zouden zien? En wat dat voor de opvoeding van kinderen kon betekenen? Het ging over het definiëren van het menszijn, daar werd toen veel over gesproken en nagedacht, en hoe die ‘knoppencultuur’ de manier van omgang met de werkelijkheid zou veranderen: pedagogiek in situ dus.

25 augustus 2020 zat ik met 38 collega’s Pedagogiek anderhalf uur gebogen over de vele mogelijkheden om met knoppen om te gaan, nu in het programma Microsoft TEAMS, maar het betreft even zozeer alle andere programma’s en apps die vergeven zijn van ‘knoppen’. Programma’s die, met het coronavirus als aanjagende katalysator, de ‘werkelijkheid’ van de knoppencultuur enorm hebben versneld.

Mijn toenmalige docent, inmiddels natuurlijk al decennia lang dood, draait zich waarschijnlijk in het graf om van verbazing als hij ziet hoeveel van onze tijd, schijnbaar noodzakelijkerwijs, opgeslokt wordt door de knoppencultuur. We lezen hoeveel scherm- en knoppentijd we dagelijks of wekelijks besteden! Inmiddels drukken wij vaak niet meer op knoppen, maar meestal glijden we er moet onze muis of vingers overheen. Drukken wordt aanraken. De knoppen zijn ook niet meer aan onmiddellijke reële verschijnselen verbonden, zodat je ziet en hoort dat bijvoorbeeld het licht aangaat of het geluid van de radio of platenspeler toeneemt (inmiddels via streamingsdienst Spotify). Er wordt door onze knoppenactiviteit ‘ergens anders’ iets in gang gezet, buiten ons. ‘Iets’ dat eeuwig in reeksen van 0 en 1  opgeslagen zit in de ‘wolken’. Ik betaal nu maandelijks 0.99 eurocent voor cloudopslag van mijn telefoondata.

Marshall McLuhan voorzag dit alles al in de jaren zestig. Instant and (dis)connected, noemde hij die nieuwe werkelijkheid. Niet meer een ‘georiënteerde herhaling’ (Lemaire, 1970), geen ‘Toen Brabant nog de wereld was’, maar een onmiddellijke toegang tot een (virtuele) online wereld. Hij gebruikte de term global village, het met elkaar verweven raken van mensen over de hele wereld als gevolg van de spreiding van informatie- en mediatechnologieën.

Wat doet dat met onze verhouding tot de echte werkelijkheid en tot elkaar? Wat doet dat met de opvoeding van onze kinderen? Interessante cultuur-pedagogische vragen. Niet veel mensen houden zich daar momenteel nog mee bezig. De Pedagogiek nam voornamelijk een instrumentele en protocollaire afslag en is haar cultuur-historische voedingsbodem verloren: de mens als onderdeel van en in wisselwerking met de sociale en culturele omgeving.

Een belangrijk inzicht komt van de Italiaan Alessandro Baricco, ook auteur van het prachtige boek ‘De Barbaren‘, over de teloorgang van het cultuurbesef. Hij maakt in het jongste boek ‘The Game’ een onderscheid tussen een echte wereld en een ‘nevenwereld’. Hij laat zien dat de werkelijkheid in de ‘nevenwereld’ eigenlijk een spel is en soms een ‘spelletje’. Vandaar de titel The Game.  The Game, aldus Baricco, heeft geen ideologie, geen theoretische opzet, geen esthetiek en geen grondwet. Maar volgens Baricco, na 330 pagina’s uitleg, toelichting en vergezichten, heeft The Game behoefte aan humaniteit … ‘de behoefte om zich mens te blijven voelen’. Lees maar eens.

Baricco, A. (2019). The Game. Amsterdam. De Bezige Bij.