Aan armoede kleeft schaamte. En schaamte wil zich verbergen. Hierdoor blijven mensen vaak in het verborgene zoeken naar oplossingen voor hun persoonlijke situatie. Maar net als bij de MeToo-beweging moeten we de schaamte voorbij en publiek gaan met de verhalen. Alleen dan komt maatschappelijk onrecht op de agenda. Alleen dan begrijpen we: het ligt niet aan de armen.

Schaamte van een HAN medewerker
Eén van de HAN medewerkers die zich onvermoeibaar inspant om armoede te agenderen is Carinda Jansen. Zo geeft zij in haar blog van 22 september 2022 een stem aan ‘Jane’, een HAN medewerker die anoniem haar verhaal deelt. Ondanks dat ze de vuile was niet graag buitenhangt, vertelt Jane nu toch haar verhaal. ”Het moet serieus genomen worden. Dit moet besproken worden, ook op hoger level.” Jane’s verhaal maakt duidelijk dat mensen met armoede hun schaamte nog lang niet voorbij zijn. Ze beschrijft de dagelijkse strijd om haar armoede te verbergen. Dat ze niet meeluncht, is omdat ze ‘op dieet is’. Dat ze niet op vakantie is geweest, doordat ze ‘heimwee heeft’. Ze staat niet alleen in het toedekken van haar schaamte. Veel mensen schamen zich om hulp te vragen.

Eigen schuld, dikke bult?
Het zal niet voor niets zijn dat ‘Jane’ (nog) niet met naam en toenaam durft te tekenen. Eenmaal zichtbaar sta je bloot aan oordelen van mensen, aan afwijzing, aan het stigma van ‘eigen schuld, dikke bult’. Nog altijd beweren mensen dat je in Nederland niet arm hoeft te zijn, dat je dat toch echt aan jezelf te wijten hebt. In onze cultuur heerst een diepgeworteld geloof dat verschillen tussen rijk en arm vooral komen door verschillen in inzet, talenten en prestaties. Zo’n cultuur wordt ook wel een meritocratie genoemd (vrij vertaald: verdienste is macht). Het idee is in essentie dat je armoede een afspiegeling is van je eigen falen. Logisch dat je je in zo’n cultuur schaamt voor jouw armoede.

Armoede als maatschappelijk onrecht
Maar er klopt natuurlijk iets niet aan deze meritocratische visie. Armoede is allang geen probleem meer van een klein aantal ‘verliezers’. Er zijn steeds meer mensen met geldproblemen. Zoals Jane zegt: “Ik ben niet de enige bij de HAN. Er zijn ook collega’s met een HBO-salaris die het zwaar hebben. En studenten.” Gelukkig maakt alle aandacht in de media armoede zichtbaar en bespreekbaar. Het normaliseert. Je kunt geen krant openslaan of het gaat erover. En voor TV en social media geldt hetzelfde. Doordat steeds meer mensen hun verhaal doen, zie je dat armoede niet alleen maar een probleem is van falende individuen, maar een structureel probleem van maatschappelijk onrecht.

Sociaal werk op missie
Een van de opleidingen bij AMM is Social Work. Daar leiden ze studenten op tot een prachtig beroep dat streeft naar een sociaal rechtvaardige samenleving. Het sociaal werk maakt zich hard voor mensen die door hun positie in de samenleving of om andere redenen in moeilijkheden komen. Sociaal werkers helpen mensen om hun zelfredzaamheid te vergroten, maar dat is niet het hele verhaal. Ze bieden ook concrete hulp. Als mensen slachtoffer worden van onrecht, zetten sociaal werkers dit op de agenda. Ze pleiten voor maatschappelijke veranderingen. Dat hoort bij hun beroepsopdracht. In onze geïndividualiseerde samenleving neigen we ernaar om problemen op het bord van individuen te schuiven. Alsof de oorzaak én de oplossing voor armoede bij het individu ligt. Het gedachtegoed van het sociaal werk biedt tegenwicht aan deze apolitieke visie op armoede.

Wat staat ons te doen?
Carinda Jansen stelt in haar blog de belangrijke vraag: Wat staat ons te doen?
Gelukkig is er op de HAN al veel aandacht voor armoede. Zo staat in de nieuwsbrief van AMM de oproep: schroom niet om hulp te vragen als je geldproblemen hebt. Zo’n oproep en de concrete hulp die AMM biedt zijn belangrijk. Toch mag het niet bij individuele oplossingen blijven. Als we op de HAN een bijdrage willen leveren aan een rechtvaardige samenleving, dan horen we ook structurele maatschappelijke problemen, onrecht en politiek wanbeleid aan het licht te brengen. Wat zijn we voor land als er zoveel mensen arm zijn? Laten we het gesprek hierover niet uit de weg gaan.

Schaamtevrije vertelruimte
In lijn met de oproep van Jane pleit ik daarom voor schaamtevrije vertelruimte. Ruimte waarin mensen hun verhaal mogen doen zonder oordeel, zonder te vrezen voor stigma of betutteling. Laten we de verhalen van mensen tevoorschijn luisteren en werkelijk horen wat ze vertellen. Juist deze verhalen leggen de machtsstructuren in de samenleving bloot die een rol spelen bij onrecht. Carinda Jansen doet dit bijvoorbeeld in haar blogs: ze geeft mensen die met armoede kampen een stem. Het lectoraat Versterken van Sociale Kwaliteit doet met haar project signaleren, bespreekbaar maken en doorbreken van armoede. Ook de Armoede Experience draagt bij aan een armoede-sensitieve beroepshouding.

Dit zijn nog maar een paar van de initiatieven gericht op het bevorderen van sociale rechtvaardigheid. Laten we op deze weg doorgaan: in de publieke sfeer bespreken hoe het beter kan, hoe we de samenleving rechtvaardiger maken. Op de HAN voeren we dat gesprek volop. Laten we elkaar in opleidingen en onderzoek blijven stimuleren om te strijden tegen maatschappelijk onrecht.

Het ligt niet aan de armen.

Door Marjoleine Vosselman