Woensdag 6 november startte de vijfde editie van InScience International Science Film Festival. Thema: genetische modificatie. De openingsfilm Human Nature is zeer passend. Oude filosofische en ethische vragen opgeroepen door de nieuwe technologie CRISPR-Cas.

David is een veertienjarige geadopteerde jongen in de Verenigde Staten met sikkelcelziekte. Iedere vier tot zes weken een bloedtransfusie omdat zijn rode bloedlichaampjes niet goed worden aangemaakt. Ze worden maan- of sikkelvormig in plaats van mooi rond. “I guess my blood just doesn’t like me,” zegt de wijze puber die toch wil blijven basketballen ook al krijgt hij soms een heftige aanval als reactie op zijn lichamelijke inspanning. Want: “You simply cannot not play basketball.” De oorzaak van zijn ziekte: één enkele letter op zijn miljarden letters tellende DNA. De ziekte is erfelijk. Wat als wetenschappers erin zouden slagen deze ene letter te herschrijven, te vervangen door de goede letter? Dat is de vraag die de film Human Nature oproept. De film was woensdag 6 november in LUX te Nijmegen de openingsfilm bij de jubileumeditie van InScience International Science Film Festival dat als thema genetische modificatie heeft.

De film toont de relatief recente geschiedenis van de genetische technologie CRISPR-Cas, een manier om zeer nauwkeurig een stuk ongewenst, ziek DNA te vervangen door een een stuk gezond DNA, zoals de ene letter van David. Een technologie, afgekeken van de natuur. Het zijn immers micro-organismen die miljoenen jaren geleden immuun wisten te worden voor aanvallen van virussen door een stukje DNA van het virus bij wijze van geheugen op te slaan en – als een kralenketting – te rijgen aan lange DNA-streng. De stukjes virus-DNA vormen de verschillende kralen aan een ketting van telkens identieke stukjes DNA: de zogenaamde Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats, oftewel CRISPR. Omdat de micro-organismen erin slagen zich bij een nieuwe aanval het virus te herinneren en door te knippen, kan het overleven.

Maar als wetenschappers heel precies een stukje DNA kunnen vervangen, wat kunnen we dan nog meer met genome editing, de huidige naam voor de wat eerder door controverse overladen term genetische modificatie, of manipulatie? Dan kunnen we waarschijnlijk meer ziektes dan alleen sikkelcelziekte bestrijden. Maar dan kunnen we ook andere gewenste eigenschappen in het DNA bouwen. We zouden zelfs het erfelijke materiaal in de kiembaan – in menselijke zaad- of eicellen – kunnen aanpassen, zodat we niet alleen het DNA herstellen, maar ook de ziekte uit de overerving bannen. Daarmee roept CRISPR vragen op rond de designer-baby’s: moeten we het willen om als ouders vooraf te bepalen welke kinderen we willen? In zekere zin science fiction, want in hoeverre is het mogelijk de genetische basis voor menselijke eigenschappen – intelligentie, blond haar, sportief – te ontdekken en in nieuwe mensen te sleutelen? Ook al spreekt Vladimir Poetin in een toespraak – alsof hij zelf al jaren als biochemicus werkt – over soldaten die geen pijn ervaren, niet moe worden.

Human Nature roept in zekere zin oude ethische vragen op want de droom van mensen om het erfelijk materiaal te herstellen of verbeteren is natuurlijk niet nieuw. De film laat een diverse groep mensen – helaas wel erg veel uit de VS – aan het woord die allemaal hun eigen perspectief op de kwesties hebben, zonder een oordeel te vellen. Wetenschappers die een bedrijf zijn begonnen om varkens genetisch te editen om zo geschikte donororganen te “kweken”, ontdekkers van de werking van CRISPR-Cas, ethici, ouders van een kind met een genetische aandoening. Ieder met hun eigen (aanvechtbare) ethische argumenten. Het zou mooi zijn geweest als de filmmakers die redeneringen eens wat meer zouden uitpluizen, overzichtelijk grafisch weergeven zoals bijvoorbeeld de Argumentenfabriek en dan kritisch toetsen.

Mooiste filosofische vraag was voor de veertienjarige David: als het zou lukken om met genome editing je sikkelcelziekte te genezen zou je dat dan willen? Antwoord: “Ik denk het niet. De ziekte heeft mij in een geduldig mens veranderd, geleerd het positieve te zien. De ziekte heeft me gemaakt tot wie ik ben.” En zou je niet graag willen blijven wie je bent als je daar gelukkig mee bent, ondanks alle foutjes in het DNA? En sikkelcelziekte vindt zijn oorsprong in een groot voordeel: de afwijkende bloedcellen vormen een afweer tegen malaria. Wat als je dat verandert? Van de andere kant zijn er ook genetische ziektes en aandoeningen die – zonder de problemen van David te willen bagatelliseren – misschien meer verdriet veroorzaken zoals te zien in een hoorzitting waar patientenorganisaties vertellen over het nut van genome editing. Ook al zijn de kwesties niet nieuw, ontwikkelingen in de life sciences maken ze wel weer urgent. En verdomde lastig om te beantwoorden. Mooi dat Human Nature en InScience Film Festival een breder publiek de kans geeft daarover te piekeren.