Woensdag 13 januari jl. verzorgde de HAN Master Management & Innovation in samenwerking met o.a. Publieke Zaak een uitdagende leeromgeving voor haar studenten in de vorm van een simulatiedag.

Een simulatiewerkvorm wordt toegepast om ervaringsgericht leren te faciliteren. Dit gebeurt door op een realistische wijze de actuele praktijk na te bootsen in de vorm van een case waaraan gewerkt wordt. Om zo dicht mogelijk bij deze ervaring te komen is het natuurlijk van belang dat deze casus een geloofwaardige afspiegeling is van een actueel vraagstuk. Zo kunnen deelnemers ook daadwerkelijk in de rol komen van de gevraagde professionaliteit.

De doelstelling van de dag was, zoals verwoord door hoofddocent Viviane Knoops: ‘de studenten aan een ‘wicked’, taai innovatie vraagstuk te laten werken zonder een vooraf gegeven plan of invulbaar kader. Ze moeten echt gaan voelen waar die complexiteit en taaiheid in zit en dat het vraagt om hun eigen kaders te gaan bouwen’. De casus leende zich hier in ieder geval goed voor: De Gemeente Z. is op zoek naar een duurzame samenwerkingsstructuur in het sociale domein welke zich kenmerkt door complexe transformatiedynamiek, verscheidenheid in stakeholders, (tegenstrijdige/paradoxale) belangen, perspectieven en een diversiteit aan organisatie en netwerkstructuren in de vorm van ambulante en sociale wijkteams. Viviane was ter voorbereiding op zoek naar nieuwe methoden en paradigma’s om deze wickedness te kunnen hanteren en kwam zodoende met Erik de Vries tot het plan om voor deze simulatiedag te gaan experimenteren vanuit het Design domein met bijbehorende principes, mindset, denktechnieken en procesmethoden.

Design denken voor wicked innovatie vraagstukken
Wat zou het denken en handelen als een designer kunnen toevoegen in het aanpakken van dergelijke (gesimuleerde) taaie innovatievraagstukken binnen het sociale domein met haar unieke lokale complexe en paradoxale werkelijkheid? Ik ben hier mee aan de slag gegaan door een workshop design denken voor te bereiden.

De workshop gaf deelnemers een introductie in de wereld van designers op basis van literatuur over internationale praktijken en gesprekken die ik heb gevoerd met social designers in Nederland. Op welke kaders en paradigma’s leunt het design domein? Welke handelingsprincipes kenmerkt de praktijk? Vanuit welke mindset aspecten pakken designers hun innovatie/ontwerpvraagstukken aan? Deze introductie werd afgesloten met een overzicht van het designproces (5 fases, IDEO model) dat verloopt in de zogenaamde ‘double diamond’: van divergeren en convergeren in zowel het probleem- als oplossingsdomein. Het kenmerkt zich door een prototype-test cultuur om zo snel en goedkoop mogelijk de kansrijkheid van ideeën te toetsen aan, in èn met de praktijk.

Het tweede deel van de workshop was zo opgezet dat de deelnemers met behulp van diverse design-denktechnieken en visuele designtools het probleem en oplossingsdomein kort konden doorlopen. Speciale aandacht werd besteed aan de Frame Creation Methode (meer hierover is in deze overzichtelijke en beknopte publicatie te lezen) om deelnemers een concrete methode in handen te geven om te werken aan nieuwe kaders. Dit is bij uitstek handig voor wicked vraagstukken die zich kenmerken door het volledig ontbreken van kennis/waardekaders, of waar er in ieder geval geen consensus bestaat over de bestaande kaders.

Opbrengsten Workshop
De Master studenten (werkzaam in onderwijs, jeugdzorg, gezondheidszorg en welzijn) hebben in de toch beperkte tijd en minimale instructie het design denken, principes en mindset opgepikt en verwerkt in hun casusaanpak. Fijn voor mij als facilitator van dit leerproces was dat het een nieuwsgierige en actiegerichte groep was die ook echt open stond om andere denktechnieken uit te proberen en in de onzekerheid te werken van het missen van kaders. Dit gaf wel wat handelingsverlegenheid hier en daar, ‘want wie ben ik om dat kader te bepalen’? Wat voor mij een sterke leeruitkomst was, is de kracht van het gezamenlijk bedenken van een nieuw ‘frame’ voor een complex vraagstuk. Dit frame gaf nieuwe zienswijzes, definiëring, duiding en betekenisgeving aan het ‘probleem’ binnen het ontwerpvraagstuk. Hierbij is creatief gezocht naar analogieën of metaforen:

• Frame VN: De alliantie tussen de verschillende partijen in Gemeente Z. zien als de Verenigde Naties die ook allemaal totaal verschillende belangen en culturele, politieke, ethische uitgangspunten hebben maar toch tot consensus komen in samenwerking en aanpak. Hoe zouden we dit frame kunnen toepassen op deze casus, welke oplossingsrichtingen kunnen we dan bedenken?
• Frame reisbureau: De weg die de burgers moeten gaan afleggen in de nieuwe samenwerkingstructuur in de gemeente Z. kunnen we zien als het ondersteunen van klanten in hun bestemming en de reis die ze daarvoor moeten afleggen. Als we dit reisbureau frame gebruiken als uitgangspunt voor de in te richten structuur in het sociale domein, hoe zou deze dan er uit kunnen komen te zien?
• Frame familie: De samenwerking van het sociale domein zien als een familienetwerk dat verbonden is vanuit menselijke waarden en rituele en tradities kent (huwelijk, geboorte, kerngezinnen) met wederkerigheidsprincipes hoog in het vaandel. Wat families bij elkaar houdt en bindt, zouden we elementen daarvan ook kunnen toepassen op dit vraagstuk, welke innovatieve ideeën zou dit opleveren om te prototypen en uittesten voor dit ontwerpvraagstuk?

Naast dat het effectief de rechterhersenhelften prikkelde voor meer out-of-the box aanknopingspunten voor innovatie, bracht het ook een versterkende en verbindende dynamiek binnen de subteams. Het gezamenlijk bedenken van dit frame vroeg namelijk om het diepgaand verkennen van de casus met al haar paradoxen, multi-perspectieven, belangen en problemen. Dit was een boeiend onderhandelingsproces over wat nou eigenlijk het ‘probleem’ of ontwerpvraagstuk is waarvoor een oplossing diende te komen waar ook persoonlijke anekdotes, (werk/leef)ervaringen en associaties werden ingebracht. Gezamenlijk tot een betekenis en taal komen als stevig gedeeld uitgangspunt om het oplossingsdomein in te gaan: ideeën genereren, uitproberen, evalueren en weer terug. De dag was te kort om dit echt te testen en tot vernieuwende prototypes te komen voor de casus, maar juist dit heeft wat mij betreft een empowerende (versterken en verbinden) potentie om nog meer mee in de praktijk te gaan experimenteren! Als onderwijs/praktijkresultaat denk ik aan drie ‘producten’:

1. Een kader/frame voor wicked/taaie vraagstukken.
2. Een designproces ten behoeve van sociale innovatie.
3. Concrete (product/proces/systeem)innovaties als resultaat van het volledige designproces.

De Master is voornemens om Design een plek te geven in hun reguliere curriculum waar wij graag bij meedenken voor de toekomstige masters in management en innovatie!

Vervolg?
Binnen het onderwijs waar ik aan verbonden ben (opleiding Maatschappelijk Werk en Dienstverlening) zijn we het design denken en designproces aan het toepassen binnen een onderwijsinnovatie proeftuin. We krijgen dan hopelijk nog meer zicht op wat de meerwaarde is van de design denk principes, zo’n nieuw frame en  het doorlopen van het designproces: wat levert dit nou op aan innovatief onderwijs? Maar wie weet kunnen we dit ook elders in de praktijk gaan uitproberen, laat het ons weten!