Samenwerken is een belangrijk onderdeel van het sociaal werk en manifesteert zich op verschillende niveaus, zoals met cliënten, collega’s en leidinggevenden. In de werkpraktijk van sociaal werkers die werken met gezinnen met meervoudige en complexe problemen is behoefte aan inzicht wat een sociaal werker doet (en nalaat!) om samenwerking te bevorderen, en welke impact dat heeft op de ondersteuning aan een gezin. Om hier inzicht in te krijgen is bij het lectoraat ‘Werkzame factoren in de Jeugd- en Opvoedhulp’ gebruik gemaakt van stimulated recall interviews. Dit biedt de mogelijkheid om betrokkenen naar zichzelf te laten kijken in sociale interacties aan de hand van videobeelden, en te vragen wat ze concreet deden en hun bijhorende overwegingen of motieven.

Het onderzoek Samenwerken: een kwestie van houding?! heeft als doel om inzicht te krijgen in de werkzame gedragingen van sociaal werkers in de samenwerking met gezinnen met meervoudige problemen, hun netwerk, collega’s en leidinggevenden. In drie gemeenten zijn video observaties gedaan om de samenwerking van sociaal werkers rondom gezinnen met complexe vraagstukken in beeld te brengen. Videobeelden zijn gemaakt van overlegsituaties tussen sociaal werkers en verschillende gesprekspartners, en betrokkenen werd gevraagd de videobeelden terug te kijken en hierop te reflecteren. Tijdens de reflectie werd hen gevraagd wat ze zichzelf en de ander zien doen en hier commentaar op te geven. De analyses van het onderzoeksmateriaal, bestaande uit videobeelden en stimulated recall interviews, dienden een tweeledig doel: (1) inzicht krijgen in de werkzame elementen (cq gedragsindicatoren) van samenwerken wat heeft geresulteerd in een aanscherping van het reeds bestaande houdingsmodel ‘Samenwerken: een kwestie van houding?!” (Van Hattum & Van Hal, 2015) en (2) na te gaan wat (al dan niet) de meerwaarde is voor sociaal werkers om te reflecteren aan de hand van videobeelden.

Sociaal werkers hebben het gebruik van videobeelden en reflectie hierop als leerzaam en relevant ervaren voor hun dagelijkse werk als ook voor kwaliteitsverbetering rondom de op samenwerking gerichte houding. Het ondersteunde hen in het reflecteren op het al dan niet congruent zijn van verbale en non-verbale aspecten in de samenwerking en hoe dat overkomt op een ander. Zo vroeg een sociaal werker zich af hoe ze over zou komen op beeld, omdat ze het lastig vond om met haar cliënt in gesprek te gaan over de klachten die hij had over een andere hulpverlener.

“Het valt me op dat ik nog wel redelijk ontspannen blijf zitten dus dat vind ik wel mooi. […] maar dat ik ze ook wel uitleg waar het vandaan komt. Zodat ik niet alleen maar meega in hun verwijten naar de hulpverlener toe. […] En ik had een beetje het idee dat het allemaal niet zo duidelijk overkomt, maar als ik mijn uitleg terug hoor dan denk ik oh, nou dan vind ik hem nog wel redelijk verwoord” (sociaal werker)

Ook aan cliënten is gevraagd te reflecteren op de videobeelden van het gesprek met hun sociaal werker. Zo viel een cliënt op dat hij erg boos overkwam. Hoewel hij wist dat hij geïrriteerd was, kon hij zich niet herinneren dat hij zo boos was geworden.

“Als ik het nu terugzie, nou dan had ik het anders kunnen zeggen. Maar op het moment dat je het zegt… ben je boos… dan denk je er niet bij na wat je zegt. Dan hoor je later wat je hebt gezegd [tijdens het terugkijken van de videobeelden]. Dan denk ik ‘Heb ik dat gezegd dan?’. Ja, nu zie ik de beelden en dan kan ik niet zeggen ‘dat heb ik niet gezegd’. En daar leer je van” (cliënt)

Naast reflectie op hoe hij overkomt en wat hij heeft gezegd toen hij boos was, sprak hij zijn waardering uit voor de sociaal werker omdat hij op beeld zag dat hij rustig werd door haar houding.

Samenvattend: het gebruik van videobeelden blijkt een meerwaarde te zijn voor de praktijk, door de bewustwording van sociaal werkers van de houdingsaspecten die een rol spelen in de samenwerking. Vervolgonderzoek wordt gedaan om na te gaan welke mogelijkheden er zijn voor de ontwikkeling van een digitaal leerinstrument waarmee sociaal werkers videobeelden kunnen delen en elkaar feedback kunnen geven op de op samenwerking gerichte houding.

Wilt u hierover meer weten?

• Bovenstaande is onderdeel van een uitgebreider artikel dat binnenkort bij het tijdschrift KWALON wordt gepubliceerd (‘Kijk naar jezelf! Reflectie op beeldmateriaal in onderzoek en praktijk’
• Voor vragen over het onderzoek ‘Samenwerken: een kwestie van houding’ kunt u contact opnemen met Marion van Hattum (marion.vanhattum@han.nl)

Krista van Mourik is onderzoeker bij het lectoraat Werkzame Factoren in de Jeugd- en Opvoedhulp.