HAN Sociaal collega Bauke Koekkoek plaatste vorige week een mooie blog op deze plek waarin hij pleit voor een meer integrale blik op de kluwen aan oorzakelijkheden voor hun vraag waar cliënten en patiënten in verstrikt kunnen raken. Hij richt zich daarbij in eerste instantie op de GGZ, en de rol van psychologen daarbij. Aanleiding voor zijn blog is dat huisarts en Volkskrant-columnist Joost Zaat meer psychologen suggereert als oplossing voor de problematieken die hij in zijn praktijk tegen komt en die een meer sociale oorzaak lijken te hebben. Koekkoek stelt dat psychologen ook specialisten zijn en die brede blik onvoldoende zullen hebben, maar dat meer aandacht voor de sociale kant van de zaak wel degelijk van groot belang is.

Een mooie boodschap. Ik zou zelfs verder willen gaan: uiteindelijk hebben héél véél gezondheidsproblemen een sociale oorzaak en moeten we (als samenleving) onze blik veel fundamenteler verruimen. Zo stelt de Britse epidemioloog Michael Marmot onomwonden dat je bij medische klachten wel lichamelijke en individuele oorzaken kunt vinden, maar dat daarachter altijd sociale oorzaken schuilgaan. De zogeheten causes of the causes. Denk aan diabetes: een slecht voedingspatroon kan diabetes mede veroorzaken of verergeren, maar de vraag is of mensen zelf helemaal controle hebben op hun voedingspatroon als gezonde voeding, zoals verse groente en vers fruit, duurder zijn dan geproduceerd voedsel. Hetzelfde geldt ook voor veel psychische problematiek, zie daarvoor het artikel van Margreet Vermeulen in de Volksrant van dit weekend (De maatschappij díé heeft een stoornis, Sir Edmund, 9 december).

Om die reden is de recente poging van Machteld Huber en consorten om tot een andere definitie van gezondheid zowel prijzenswaardig als twijfelachtig. In het begrip positieve gezondheid gaat het om het vermogen om je aan te kunnen passen aan veranderende lichamelijke, emotionele, als sociale omstandigheden en om eigen regie te voeren. Het is goed als we tegenwicht geven aan het deficiëntie denken, en ook als we menselijke autonomie een grotere plaats geven in het denken over gezondheid. Maar gezien de causes of the causes is natuurlijk eigenlijk de hamvraag: bij wie leggen we de verantwoordelijkheid over de individuele gezondheid? Althans, over het deel dat we kunnen beïnvloeden dan.

Waar we uiteindelijk vanaf moeten is dus niet alleen maar het huidig stelsel of de huidige werkwijzen van de huidige professionals, maar op de schop moet onze manier van denken die de oorzaken van ziekte en ongeluk uitsluitend bij het individu neerlegt. We moeten naar andere concepties van oorzaken van gezondheid en ziekte toe en erkennen dat welzijn een complexe kwestie is die je niet met een singuliere behandeling kunt oplossen (of repareren) alsof het een kwestie is van even het juiste instrument vinden. We moeten erkennen dat verschillen tussen mensen een manifestatie zijn van hun vrijheid en niet van een dwaling van het lot (John Gray). Dat tragiek bij het leven hoort, dat we menselijke kwetsbaarheid uiteindelijk moeten omarmen, en dat ieder mens voor zich daar betekenis aan zal moeten geven.

Dat klinkt allemaal abstract, maar is het wat mij betreft niet. Het betekent simpelweg dat we in ons dagelijks werk erkennen dat een mens nooit in een vacuum staat, maar in een omgeving. En zaken in deze omgeving beïnvloeden hoe je leeft, hoe je je voelt, hoe je je gedraagt en wat je mogelijkheden zijn. En ook: uiteindelijk zorgt deze omgeving voor je. Hoe je het ook wendt of keert, als je kwetsbaar wordt, of ziek, heb je andere personen nodig die zich over je ontfermen. Die andere personen kunnen naasten of bekenden zijn, of zijn anderen in de samenleving. Zorg kan ook anders, vanuit compassie met de persoonlijke levensgeschiedenis, zoals Joris Slaets, hoogleraar ouderenzorg in Groningen, onlangs in de Els Borst-lezing (november 2017) eloquent heeft betoogd.

En juist het besef dat zorg en welzijn* een collectieve aangelegenheid zijn, dat we er met ons allen verantwoordelijk voor zijn, dat fundamentele besef is volledig ondergesneeuwd geraakt in een voornamelijk economisch discours over zorgkosten, individuele verantwoordelijkheid en systeemeffecten. Jazeker, die zaken spelen een rol. Maar ze staan niet voor waar het uiteindelijk om gaat, dat is namelijk: geven wij voldoende om de ander om er persoonlijke offers voor over te hebben om die ander een waardig leven mogelijk te maken?

Erik Jansen is associate lector Versterken van Sociale Kwaliteit en betrokken bij de Werkplaats Sociaal Domein Nijmegen.

* En trouwens: dit geldt net zo zeer voor onderwijs.