Marijke Bouwhuis en Caroline Reitsma, beeldbegeleiders Pabo

De prachtige opname ‘Still face experiment’ laat in een paar minuten zien wat interactie én geen interactie betekent in de relatie tussen mensen, in dit geval een moeder met haar baby. In eerste instantie zijn in de opname de moeder en haar baby helemaal op elkaar gericht. Ze hebben contact, volgen elkaar, en zijn afgestemd op elkaar. Een mooi samenspel van (non)verbale communicatie. Daarna verbreekt de moeder het contact. Zonder enige emotie kijkt ze naar haar kind. De baby probeert – op precies dezelfde manieren die ze net daarvoor met haar moeder deed – de aandacht van de moeder te trekken. Ze glimlacht, ze wijst, klapt in haar handen en ze gilt, maar krijgt geen respons: ze is het contact kwijt met haar moeder. Het is moeilijk dit filmpje met droge ogen te bekijken. Maar gelukkig komt het – in dit geval – snel goed. Als moeder het contact met de baby weer opzoekt, lachen ze weer samen: ze wordt weer gezien! Dit ‘Still face experiment’ laat zo duidelijk zien hoe belangrijk het contact is in interactie met elkaar.

In de klas: ik mag er zijn!
In een klas is het niet anders. De belangrijkste basisbehoefte van leerlingen is het gevoel ‘ik mag er zijn, ik word gezien!’ Op school vooral door hun leraar. Als deze basisbehoefte vervuld is, kan er veel gemakkelijker geleerd worden. We zeggen niet voor niets ‘relatie gaat voor prestatie’. Maar hoe bouw je als leraar aan een goede relatie met meestal wel meer dan 20 leerlongen tegelijk? Op deze vraag is natuurlijk geen eenduidig antwoord te geven, maar het gaat om een samenspel van heel veel kleine momenten van interactie. Het gros van de leraren bij wie dit ‘vanzelf’ gaat, heeft dan ook niet in de gaten wat hij precies doet. Stevens geeft aan dat interactie in het onderwijs vaak draait om ‘split-second-beslissingen’ die meestal onbewust plaatsvinden.

‘De leraar in beeld’
Om je meer bewust te worden van je interactie helpt het je deze te analyseren met behulp van opnames van jezelf voor/in de klas. In het boek ‘De leraar in beeld’ wordt beschreven hoe je daarmee aan de slag kunt gaan. Het gaat dan niet alleen om hóe je je gedraagt, maar juist ook om het onderzoek naar wat je beweegt, naar je overtuigingen en je vaardigheden. Zo krijg je als docent je eigen kwaliteiten helder en vandaaruit kun je bouwen aan het verdiepen van de interactie met je omgeving: de kinderen, ouders en collega’s.

Wat is het effect van je handelen?
Bij het werken met opnames – beeldbegeleiding – is er de tijd om heel goed naar de interactie tussen leraar en leerlingen te kijken. Zo zie je als leraar precies wat het effect van jouw handelen op leerlingen was en vice versa. Wat betekent jouw manier van communiceren voor de leerlingen, wat helpt hen, wat zijn je kwaliteiten, wat hebben ze van jou nodig als leraar en wat kun je doen om je interactie nog beter op de leerlingen af te stemmen? Het bijzondere is dat in een opname van vaak slechts enkele minuten het antwoord al besloten ligt. Het onderstaande voorbeeld van juf Eva laat zien welke rol opnames kunnen spelen bij het professionaliseren van leraren.

Juf Eva
Juf Eva werkt op een school in een wijk waarin veel gezinnen met problemen wonen. De kinderen in haar groep zijn betrokken, maar ook snel afgeleid en reageren heftig op elkaar. Juf Eva geeft in de intake aan dat ze het erg leuk om in het onderwijs te werken – vooral als ze de kinderen iets kan leren – maar vertelt ook dat ze het vaak erg pittig vindt. Vooral in de overgangsmomenten vindt ze het lastig om weer de aandacht van de kinderen te krijgen. Ze vertelt dat ze regels erg belangrijk vindt en noemt zichzelf ‘een strenge juf’.
Als we een eerste opname bekijken zien we allereerst een aantal kwaliteiten van juf Eva in beeld. Ze is alert, kijkt veel rond, is heel zichtbaar voor de leerlingen en heeft een duidelijke stem. Om de aandacht van de kinderen te krijgen gebruikt ze een triangel. Daarnaast wacht ze steeds tot het helemaal stil is. Dit zijn haar twee meest gebruikte strategieën.

Eye-opener
Voor Eva was bij het bekijken van de beelden de belangrijkste eye-opener dat er zoveel kinderen wél naar haar luisterden. Door haar overtuiging dat ‘iedereen zich aan de regels moest houden’ was ze vooral gericht op leerlingen die niet mee deden. Het effect van deze overtuiging was dat ze in een negatieve spiraal terechtkwam en de hele tijd kinderen tot de orde aan het roepen was. Deze opname van slechts enkele minuten en het gesprek erover heeft Eva aangezet om op een heel andere manier om te gaan met de leerlingen. Ze begon met het bekrachtigen van positief gedrag van kinderen, complimenten geven. Ze hing de klassenregels op, zodat ze er alleen nog maar naar hoefde te wijzen. Ook sprak ze kinderen – die niet meededen – meer persoonlijk, rustig aan in plaats van klassikaal. Door deze aanpassingen kreeg haar relatie met de leerlingen meer diepgang en verbeterde de sfeer in de groep.

Ontwikkelingsgericht begeleiden
In bovenstaand voorbeeld wordt een belangrijke pijler van beeldbegeleiding zichtbaar: het ontwikkelingsgericht begeleiden. Het startpunt van de begeleiding is niet wat er niet goed gaat, maar eerst wordt in de beelden de beginsituatie van de leraar op microniveau bekeken: Wat gaat er goed? Hoe stem je af op de leerlingen? Wat zijn je kwaliteiten? Vervolgens gaat het om vragen als: Waar zou je je verder in willen ontwikkelen en wat zou een eerste stap zijn? Ontwikkelingsgericht begeleiden gaat dus uit van vertrouwen en kracht! Opnames maken vooral de interactie tussen leraren en leerlingen zichtbaar, maar de onderliggende overtuigingen, competenties en drijfveren maken het gesprek rondom de beelden heel interessant.

Blijvend professionaliseren met opnames
Juist ook voor aankomende leraren blijkt het gebruik van opnames om zich te professionaliseren zeer krachtig. Hattie (2014) geeft aan dat het bekijken en bespreken van opnames een blijvend sterk effect heeft op het gedrag van aankomende leraren. Hij voegt eraan toe dat deze werkwijze ‘vandaag nog niet frequent genoeg gebruikt wordt’.
Hier ligt een kans voor HAN-pabo om studenten te laten ervaren hoe interessant, gemakkelijk én leuk deze manier van professionaliseren kan zijn!

Training
Heb je interesse in een training beeldcoaching, kijk dan eens op https://www.han.nl/werken-en-leren/studiekeuze/training/beeldcoaching/