Hoe leid je als hoger onderwijsinstelling change agents op, professionals die in staat zijn de transitie naar een nieuwe economie te initiëren, begeleiden en aanjagen? Change agents kun je zien als sustainable entrepreneurs (Ploum, et al., 2018); professionals die kansen kunnen zien en pakken, door vanuit passie en verbinding een hoger doel na te streven.

Waarom?

Waarom we change agents nodig hebben, behoeft intussen geen nadere toelichting: de gevolgen van de klimaatverandering kan niemand zijn ontgaan. Hete zomers, overstromingen en bosbranden zijn nog maar het begin van wat ons te wachten staat. Grote maatschappelijke problemen zoals verlies van biodiversiteit, polarisatie in de samenleving, energie- en grondstoffentekorten zullen de dagelijkse praktijk steeds meer kleuren (IPCC).

Wat?

Wat we hebben te doen is intussen ook evident; de weg inslaan richting duurzaam handelen (SDGs, Brede Welvaart). Voor duurzame bedrijfsvoering hebben economen diverse concepten of modellen uitgedacht, zoals de donut-economie (Kate Raworth), blue economy (Gunter Pauli), betekeniseconomie (Kees Klomp),  regeneratieve- (Paul Hawken), circulaire economie (o.a. Jan Jonker), meervoudig waardecreatie (IIRC), etc. Al deze perspectieven op “nieuw economisch denken” hebben één ding gemeen: de focus op groei –take-make-waste– is voorbij. Een fundamentele verandering in onze houding, dieper liggende waarden en overtuigingen is daarvoor cruciaal, een paradigmaverschuiving (Raworth, 2017).

If you want small changes in your life, work on your attitude. But if you want big and primary changes work on your paradigm. (Covey, 2004)

Welke competenties change agents daarvoor nodig hebben wordt intussen ook steeds duidelijker. Op het terrein van Education for Sustainability Development (ESD) hebben auteurs Wiek en Redman recent (2021) een samenvattend model gepubliceerd, waarin ze uit onderzoek van de laatste 20 jaar de belangrijkste competenties voor duurzame ontwikkeling hebben gedestilleerd: systeem denken, toekomstgericht denken, waardengericht denken, strategisch denken en interpersoonlijke competentie.

Deze competenties komen ook terug in empirisch validatieonderzoek in de context van sustainable entrepreneurship (Ploum, et al. 2018), waar o.a. interdisciplinaire samenwerking en actiegerichtheid als aanvullende competenties worden toegevoegd. Tenslotte hebben ook publieke instellingen als UNESCO, de Europese Commissie (GreenComp), de UN (PRME netwerk) zich actief uitgesproken over wat er nodig is in het hoger onderwijs.

Hoe?

Maar hoe realiseren we met deze competenties de beoogde paradigmaverschuiving in het hoger economisch onderwijs? De maatschappelijke kaders waarin je opgegroeid bent vormen immers je overtuigingen, aannamen, houding en daarmee je gedrag. Is er niet meer nodig dan kennis over nieuwe economisch denken om uit onze patronen te stappen; de gedragspatronen die korte termijn winst voor het individu opleveren, maar lange termijn verlies voor de wereld?

Volgens onderwijsontwikkelingswetenschapper Sterling (2010) ligt het potentieel van paradigmaverandering cognitief dieper dan het niveau van competentie-ontwikkeling. Volgens hem

is er transformatief leren nodig, leren dat leidt tot paradigmaverandering en dat daarbij voorbij gaat aan 1^e orde leren (de dingen beter leren doen), of 2^e orde leren (betere dingen doen).

Vanuit andere wetenschappelijke benaderingen zijn er vergelijkbare percepties over paradigma en paradigmaverandering. Opvallend is dat daarbij steeds vergelijkbare ingrediënten genoemd worden voor paradigmaverschuiving: waarden, visie en actie (bijv. transitiekunde (Rotmans, 2012), leiderschap (Covey, 2004), economie (Schramade, 2021) en psychologie (Verhaeghe, 2012)).

Volgens Verhaeghe (2012) bepalen onze huidige paradigma’s zoals het groeiparadigma heel sterk ons gedrag, maar kunnen die veranderd worden wanneer we opnieuw gaan onderzoeken wat we echt belangrijk vinden; wat heb ik echt nodig om een goed leven te kunnen uitbouwen? ESD onderzoek (Jaakkola et al, 2022) stelt in deze dat het potentieel voor paradigmaverschuiving ligt in de ‘meta-competentie’ self-awareness, oftewel zelfbewustzijn.

Dit onderzoek suggereert in ieder geval dat het werken aan zelfbewustzijn in potentie bijdraagt aan de paradigmaverschuiving waar economen naar streven. Maar, is dat inderdaad het geval, en, zo ja wat is dan zelfbewustzijn in het licht van beoogde paradigmaverschuiving in het hoger economisch onderwijs (de ‘wat’ vraag)? En, welke potentiële bijdrage kan het onderwijs leveren aan het stimuleren van zelfbewustzijn ( de ‘hoe’-vraag)? Op deze vragen wil ik me in mijn promotieonderzoek richten.

In de master Circulaire Economie is zelfbewustzijn een belangrijk onderdeel van het programma gericht op Transformationeel Leiderschap. Ik wil onderzoeken welke didactiek, impliciet, of expliciet in dit programma aanwezig is, of ontbreekt die bijdraagt aan de ontwikkeling van zelfbewustzijn. Wat werkt, in welke context, voor wie, en hoe kunnen deze werkende principes ‘vertaald worden’ naar generieke ontwerpprincipes die toegepast kunnen worden in andere onderwijscontexten, opdat de transitie van het hoger economisch onderwijs versneld kan worden.

Referenties

• Covey, S. (2004). The 8th Habit: From Effectiveness to Greatness. New York: Free Press.
• Jaakkola N, Karvinen M, Hakio K, Wolff L-A, Mattelmäki T & Friman M (2022) Becoming Self-Aware—How Do Self-Awareness and Transformative Learning Fit in the Sustainability Competency Discourse? Front. Educ. 7:855583.
• Ploum, L., Blok, V., Lans, T., & Omta, O. (2018). Toward a validated competence framework for sustainable entrepreneurship. Organization & environment, 31(2), 113-132.
• Raworth, K. (2017): Doughnut Economics: Seven Ways to Think Like a 21st-Century Economist. Vermont, USA: Chelsea Green Publishing. 320 p. ISBN-13: 978- 1603586740
• Redman, A., & Wiek, A. (2021, November). Competencies for Advancing Transformations Towards Sustainability. In Frontiers in Education (Vol. 6, p. 785163). Frontiers Media SA.
• Rieckmann, M. (2018). “Learning to transform the world: key competencies in ESD,” in Issues and Trends in Education for Sustainable Development, eds A. Leicht, J. Heiss, and W. J. Byun (Paris: UNESCO).
• Rotmans, J. (2012) In het oog van de orkaan,  Aeneas Media.
• Schramade, W. (2020). Duurzaam kapitalisme. Een andere kijk op waarde. Bertram De Leeuw Uitgevers BV.
• Sterling, S. (2003) Whole Systems Thinking as a Basis for Paradigm Change in Education: Explorations in the Context of Sustainability. University of Bath.
• Sterling, S. (2010) Transformative learning and sustainability: sketching the conceptual ground. Learning and Teaching in Higher Education (5): 17–33.
• Verhaeghe, P. (2012). Identiteit. De Bezige bij, Amsterdam.