‘ik geloof, geloof ik.’ – donderdag 17 april 2014

Verheugd omdat zingeving door collega’s, mensen uit het werkveld en studenten zo belangrijk gevonden wordt om er hun middag voor vrij te plannen, neem ik plaats in de collegezaal. Mijn collega Nevzat Cingoz weet het nut van het onderwerp mooi te typeren: ‘…in de diversiteit van culturen en in alle tijden stellen we vaak dezelfde vraag: “wat is het leven waard?”’ en daarmee geeft hij het podium aan onze gastspreker Peter Nissen, hoogleraar Spiritualiteitstudies aan de Radboud Universiteit (…Nijmegen).foto’s

Peter Nissen schetst hoe door ontkerkelijking de vanzelfsprekende gang naar religieuze instituties wanneer je worstelt met een zingevingvraagstuk is afgenomen. De-institutionalisering beperkt zich echter niet alleen tot geloofsgemeenschappen maar is ook aan de orde in het verenigingsleven. Ik bedenk me dat het hand in hand gaan van individualisering met globalisering de kracht van het collectief niet ten goede is gekomen. Nissen bevestigt mijn gedachte door te noemen dat niet alleen kerken hun kracht verliezen maar ook vakbonden en verenigingen. Secularisatie op macro- en mesoniveau betekent niet dat de mens zich heeft ontdaan van een spirituele of religieuze zoektocht naar zingeving.

Maar wat is bedoelen we nu met zingeving? Peter Nissen stelt voor om het woord ‘zin’ als taalkundig begrip eerst eens nader te beschouwen: een zin is een verzameling woorden die betekenis krijgen doordat ze in een bepaalde volgorde en context staan. Betekenis krijgen of geven- daar hebben we het over. Vervolgens onderscheiden we ‘kleine’ zingeving, gericht op de dagelijkse opdrachten waar wij voor staan. Als we ergens de zin van inzien raken we gemotiveerd om ons in te spannen. De ‘grote’ zingeving gaat over de samenhang en het doel in ons leven. Hieruit ontlenen wij onze waarden. Waarden zijn misschien niet direct realiseerbaar maar we streven ze wel na omdat ze ons als kompas dienen in het leven en ons helpen de wereld en gebeurtenissen betekenis te verlenen. Zingeving biedt mensen naar binnen toe geborgenheid en naar buiten toe richting in het leven. Zingevingsvragen zijn moeilijk te beantwoorden. Gezien het belang ervan meent Nissen dat we er evengoed wel aandacht aan mogen besteden. Hoe? Door onszelf ‘trage vragen’ te stellen zoals Harry Kunneman beschrijft (Lezingserie ‘De Aandachtsmaatschappij, 2010). Het kost tijd om trage vragen naar boven te laten komen en nog meer tijd ze te beantwoorden. Achter ‘snelle (hulp)vragen’ schuilen mogelijk trage levensvragen. Het boek ‘zingevende gespreksvoering’ van Vosselman (2013) biedt handvatten, aldus Nissen.

Voordat Peter Nissen ons deelgenoot wil maken van de trends aangaande zingevingsvragen maakt hij ons bekend met de onderscheidende begrippen spiritualiteit en religiositeit. Spiritualiteit omvat die praktijken waarmee mensen ultieme oriëntatie aan het leven geven. Dat kan religieus, theïstisch, esthetisch, natuurgeoriënteerd, lichaamsgericht en nog veel meer van aard zijn. Nissen meent na bestudering van vele definities van religie, dat bij religiositeit zich in ieder geval kenmerkt door een relatie wordt gelegd met iets overstijgends of transcedents. Religie omvat overtuigingen en praktijken (beliefs and practises).

Peter Nissen wijst ons op het recente werk van Gabriel van den Brink: De lage landen en het hogere (2012), dat een goed beeld geeft van de historie van religiositeit en spiritualiteit in Nederland. Niet voor de eerste maal weet Nissen mijn boekenstapel nog wat hoger te maken en om die druk te kunnen hanteren bedenk ik me dat trage vragen vast ook vragen om traag verdiepen met hulp van mens en boek. Zoals beloofd neemt Nissen ons mee in een vogelvlucht over de hem mest opvallende trends:

1. Er is een sterke behoefte aan ervaring, geraakt worden, iets beleven. De beleveniseconomie waarin het drinken van een glaasje bier ineens de ‘Heineken – experience’ is, is evengoed toepasbaar op het religieuze en spirituele domein. Vroeger was dat alleen weggelegd voor de religieuze professionals. Nu is dat gepopulariseerd. Dagblad ‘Trouw’ heeft een rubriek ‘religieuze belevenissen’ waarin inzenders een persoonlijke spirituele ervaring uiteenzetten. En de Efteling is een religieus reservaat bij uitstek, drempelgebed en profetische Langnek inclusief. Hier laat men zich nog betoveren.
2. Er is een behoefte aan evenwicht, balans, harmonie, rust. Dit is een reactie op de snelheid van de ‘liquid modernity’. Blad Happinez is hier als product een voorbeeld van.
3. Groei, dynamiek en ontwikkeling in spiritualiteit is ook een menselijke behoefte in deze tijd. Je bent nog niet wie je bent en daar kun je naar toe groeien. Ik denk aan onze studenten en weet hoeveel stress sommigen van hen ervaren in dit verband.
4. In veel vormen van ‘zin-zoeken’ speelt de behoefte van ervaring aan transcendentie. Knoblauch en Luckmann onderscheiden niveaus in transcendentie. De mystieke godservaring hebben niet zo heel veel mensen maar kleinere ervaringen van transcendentie wel. Volgens Knoblauch ondergaan we deze al wanneer we denken over de toekomst, of aan onze overledenen. Iets ervaren dat de mens overstijgt, iets dat meer is dan een herinnering of ‘logische’ zintuiglijke waarneming.

Afsluitend vraagt Peter Nissen zich af hoe je nu het verlangen, de zingevingsvragen, van mensen op het spoor kunt komen. We zijn namelijk heel veel taal kwijtgeraakt om te spreken over dit soort zaken. We krijgen een mooie opdracht mee : je kunt mensen helpen weer woorden en beelden te vinden voor dit verlangen. En bega deze weg met compassie. Dit betekent dat je bereid bent samen met een andere ergens door heen te gaan, anders dus dan medelijden (wat neerbuigend is). Je moet ook compassie met jezelf hebben.

Heb geduld- het gaat immers om trage vragen. Zo besluit Peter Nissen.

Collega Nevzat vraagt of er nog vragen zijn in de zaal. … even blijft het stil… we proberen wat snelle vragen te stellen. Ik hoop dat we samen verder gaan met trage vragen te (helpen) stellen in woord en verbeelding. En dat doen we: in workshops gaan we met elkaar in gesprek over aanverwante onderwerpen. Ik ervaar dit als, zij het één van de kleine, invulling van zingeving. Bedankt allen die daartoe hebben bijgedragen.

Dries de Moor

Docent en supervisor Sociaal Pedagogische Hulpverlening

Dries.demoor@han.nl